Trên những vùng quê Việt Nam yên bình, nơi những truyền thống văn hóa vẫn rất sống động, giống gà Tò tựa như một biểu tượng văn hóa gắn liền với những câu chuyện huyền thoại và sự hậu thuẫn của cộng đồng. Gà Tò không chỉ là một giống gà quý hiếm với nét đặc trưng riêng mà còn là biểu tượng của sự kiêng nể, lòng hiếu kính và sức mạnh bền bỉ. Hãy cùng khám phá hành trình bảo tồn và giữ gìn giống gà Tò qua các thế hệ.
Nguồn gốc của gà Tò
Gà Tò có nguồn gốc từ làng Tò, thuộc xã An Mỹ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình, nổi tiếng với chất lượng đặc biệt và lịch sử lâu đời.
Đây là một giống gà quý, được đánh giá cao về chất lượng thịt, với hương vị thơm ngon và da giòn đặc trưng. Trong quá khứ, gà Tò được xem là loại gà quý hiếm, được người dân trong làng dùng để dâng tiến cho Vua.
Đặc điểm nổi bật của gà Tò là cặp chân màu vàng với nhúm lông ở hai bên cẳng chân, tạo nên vẻ ngoại hình săn chắc và oai vệ. Tiếng gáy của chúng to, tròn rõ và thanh tao, mang đậm bản sắc của giống gà truyền thống. Trọng lượng trưởng thành của gà Tò dao động khoảng 2.5kg, đảm bảo đủ sức để đáp ứng nhu cầu thị trường.
Ngoài ra, gà Tò còn được biết đến là giống gà dễ chăm sóc, có sức đề kháng tốt đối với các bệnh tật phổ biến. Sản phẩm từ gà Tò cũng được đánh giá cao về giá trị thương phẩm, là lựa chọn ưa thích của nhiều người nuôi gà và đầu bếp chuyên nghiệp.
Cho đến thời điểm hiện tại, vẫn chưa có tài liệu lịch sử chính thức nào công bố về nguồn gốc của giống gà Tò. Tuy nhiên, theo những câu chuyện được truyền tai từ thế hệ này sang thế hệ khác trong cộng đồng, có tin rằng gà Tò có xuất xứ từ thời nhà Trần (từ năm 1225 đến năm 1400).
Theo truyền thuyết, trong một thời kỳ xa xưa, có một vị Đức Tiến Công, con rể của vua, đã nhận được đôi gà giống như một phần thưởng từ vua nhờ vào những thành tựu lớn lao của mình. Gà có hình dáng cường tráng, thịt thơm ngon đặc biệt đã khiến vua cảm thấy rất hài lòng. Vua đã ban thưởng cho làng Tò mười nghìn đấu gạo và từ đó, cái tên “gà Tò” (hay còn gọi là gà tiến vua) được lưu truyền.
Kể từ đó, hàng năm vào tháng bảy âm lịch, bốn làng trong vùng (Tô Xuyên, Tô Đàm, Tô Hồ, Tô Đê) lại tổ chức lễ Bá Yết Thành Hoàng, trong đó một chú gà trống Tò lớn và khỏe mạnh được dâng cúng. Tuy nhiên, đến ngày nay, nghi lễ này không còn được duy trì như trước, dần dần trở nên lang quên.
Đặc điểm của giống gà Tò
Hình dáng
Gà Tò được biết đến với dáng vóc to lớn hơn so với các giống gà khác. Con trống trưởng thành thường có trọng lượng trung bình từ năm đến ba kilogram, có thể lên đến bốn kilogram. Con mái thường nặng từ 1,5 đến 2 kilogram khi trưởng thành. Lông của gà trống thường có màu tía mật (màu tím đậm), đôi khi gọi là màu cánh gián, với một số mảng lông có màu tía mật và màu cánh gián. Lông của gà mái thường có màu tương tự như màu của cà cuống hoặc vỏ lạc.
Sinh sản
Gà Tò thường đẻ một lứa từ mười lăm đến mười tám trứng mỗi lần. Trong một năm, chúng có thể đạt từ khoảng một trăm ba mươi đến một trăm năm mươi trứng. Không giống như một số giống gà khác, gà Tò không thường gặp hiện tượng ấp bóng, sau mỗi lần đẻ, chúng nghỉ ngơi từ năm đến bảy ngày trước khi đẻ tiếp. Gà mái thường nặng khoảng hai phẩy năm kilogram khi đẻ trứng và từ khi ấp nở đến khi xuất chuồng thường mất khoảng bảy tháng.
Phương thức nuôi
Hiện tại, gà Tò chưa được thử nghiệm nuôi theo phương thức công nghiệp, vẫn được nuôi theo phương thức thả tự nhiên. Một câu tục ngữ địa phương mô tả thói quen ăn uống của gà Tò là “Gà Tò ăn quẩn cối xay”, ám chỉ việc gà Tò có thể với qua mặt cối xay để ăn thóc trong đó.
Bảo tồn và thực trạng của giống gà Tò
Thực trạng của giống gà Tò hiện nay
Số lượng gà Tò còn lại ở làng Tò được ước tính đến nay chỉ còn khoảng chưa tới một nghìn con. Trong số này, gà Tò thuần chủng còn rất ít, đa phần đã bị lai tạp. Có một số lo ngại rằng, gà Tò thuần chủng thậm chí đã tiến gần tới tuyệt chủng. Gà Tò lai tạp thường không to bằng gà Tò thuần chủng, chỉ đạt khoảng từ hai phẩy năm đến bốn kilogram. Từ đó, khả năng chống chọi với bệnh của gà Tò lai tạp cũng kém hơn.
Bảo tồn gen của giống gà Tò
Theo dự án mới nhất về bảo tồn nguồn gen vật nuôi Việt Nam của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, gà Tò được xếp vào loại động vật đặc biệt quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng và cần được bảo tồn. Đã có nỗ lực bảo tồn giống gà Tò, với việc phát hiện lại năm 2001 và công nhận chính thức năm 2002. Một công ty chăn nuôi tại Thái Bình đã thực hiện dự án nuôi thử gà Tò, và kết quả cho thấy, gà Tò thuần chủng có tỷ lệ sống sót và sức đề kháng bệnh tốt hơn so với các giống gà khác ở Việt Nam.
Tuy nhiên, việc đầu tư và kiểm soát dự án này vẫn còn nhiều hạn chế, cần phải được cải thiện để bảo tồn giống gà Tò một cách hiệu quả.
Dù đã trải qua nhiều thăng trầm trong việc bảo tồn và duy trì, giống gà Tò vẫn tiếp tục tồn tại như một biểu tượng văn hóa và di sản quý báu của dân tộc. Việc bảo tồn giống gà Tò không chỉ là nhiệm vụ của một nhóm người hay một tổ chức mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. Hy vọng rằng, qua những nỗ lực không ngừng nghỉ của tất cả mọi người, giống gà Tò sẽ tiếp tục tồn tại và phát triển, góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa của đất nước.